Zamek w Siewierzu zwany też zamkiem biskupim z Siewierza leży w powiecie będzińskim, na Garbie Tarnogórskim nad rzeką Czarną Przemszą. W wyniku prowadzonej od przeszło półwiecza konserwacji siewierski zamek stanowi obecnie tzw. trwałą ruinę z zachowanym pełnym obwodem murów, wieżą bramną i zrekonstruowanym barbakanem.

Rys historyczny

Początkowo w Siewierzu będącym od XIII wieku siedzibą kasztelanii mieściła się warownia prawdopodobnie usytuowana przy osadzie położonej wokół zachowanego do dziś romańskiego kościoła pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela (obecnie cmentarz parafialny przy drodze szybkiego ruchu na Katowice). W połowie XIII wieku, prawdopodobnie na skutek najazdów tatarskich drewniany dwór przeniesiono w chronioną rzeką i rozległymi bagnami dolinę Czarnej Przemszy. Sto lat później książę cieszyński Kazimierz zbudował w tym miejscu zamek, w całości jeszcze wykonany z drewna. Usytuowany był on na sztucznej wyspie usypanej z ziemi i wzmocnionej drewnianymi palami.

Warownia pozostawała w rękach książąt śląskich do połowy XV stulecia. 30 grudnia 1443 roku borykający się z problemami finansowymi książę cieszyński Władysław sprzedał ją wraz z ziemią siewierską biskupowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu. Nowy właściciel jednak nie zdążył się jeszcze nacieszyć swym nabytkiem, kiedy ubiegł go zazdrosny książę raciborski Mikołaj V Przemyślida, który zbrojnie zajął warownię. W wyniku trwających ponad rok negocjacji w czerwcu 1445 budowla powróciła na własność biskupa. Po kilkuletnim sporze z innymi książętami śląskimi, biskupi krakowscy na mocy dokumentu księcia cieszyńskiego Wacława, przyjęli świecki tytuł książąt siewierskich, a Księstwo Siewierskie stało się prawie niezależnym organizmem politycznym z własnym wojskiem, sejmem, monetą, surowym sądem, szlachtą. Zamek zaczął pełnić rolę administracyjnej i politycznej siedziby Księstwa Siewierskiego. Biskupi rozbudowywali zamek dążąc do nadania mu renesansowego wystroju. Tylko w XVI stuleciu pracowali nad nim po kolei: Jan Konarski, Piotr Tomicki, Jan Latalski, Franciszek Krasiński.

Przypuszcza się, że pierwsza murowana faza gotyckiego zamku powstała już za panowania książąt bytomskich w 1 połowie XIV w. Nie można również wykluczyć przeciągnięcia się prac budowlanych na wczesne lata panowania książąt cieszyńskich. Pierwszym elementem murowanym był cylindryczny stołp o średnicy 9 metrów. W miejsce wału powstał mur obwodowy. Jedyna brama znajdowała się wówczas w południowej części murów. Później przebito nową bramę od strony północnej, którą zabezpieczyła postawiona w XVI w. kamienno-ceglana baszta. Książę – biskup Piotr Tomicki kazał rozebrać gotycki stołp, a materiał z niego posłużył do budowy nowych mieszkalnych skrzydeł zamku w części zachodniej i reprezentacyjnego budynku południowego. Nadało to kompleksowi charakter renesansowej rezydencji z dziedzińcem otoczonym drewnianymi gankami. W 1575 książę – biskup Franciszek Krasiński umocnił zamek, przystosowując go do wykorzystywania broni palnej. Dodany został dodatkowy mur zewnętrzny, zaś przestrzeń między nim a bryłą zamku wypełniono ziemią. Stworzyło to taras artyleryjski, który otrzymał w wyposażeniu w 10 dział. Brama została umocniona ciekawym barbakanem. Mury oblewała fosa i wody Czarnej Przemszy. Posiadająca bardzo duży potencjał militarny twierdza podupadła w szarganym zarazami oraz konfliktami zbrojnymi wieku XVII. W czasie potopu szwedzkiego księstwo siewierskie nominalnie pozostawało neutralne, jednak na zamku przebywały oddziały hetmana Stefana Czarnieckiego, co skłoniło Szwedów do jego zdobycia.

Kolejnej przebudowy dokonano na przełomie XVII i XVIII w. z inicjatywy biskupów: Jana Małachowskiego (1681-1699) i Felicjana Szaniawskiego lata 1720-1732. W czasie tej przebudowy basztę przy bramie podwyższono i zwieńczono barokowym hełmem z cebulą i latarnią. Ponadto wybudowano wschodnie skrzydło zamku. Forma ogólna nadana wówczas kompleksowi zachowana została w ruinie do dzisiaj. Z czasem zamek zaczął jednak chylić się ku upadkowi. W 1790 roku Sejm Wielki zlikwidował księstwo siewierskie wcielając je do Rzeczypospolitej. Został opuszczony w samym roku przez księcia biskupa Feliksa Pawła Turskiego i od tamtej pory popadał w ruinę. W czasie wojen napoleońskich wykorzystywano go jeszcze do celów wojskowych, ale całkowicie zdewastowany i poważnie uszkodzony ostatecznie opuszczono w pierwszej połowie XIX stulecia. W latach 50. i 70. XX wieku rozpoczęto prowadzone z przerwami prace mające na celu zabezpieczenie budowli. Wznowiono je w 1999 roku zmierzając do zachowywana zamku w stanie tzw. trwałej ruiny.

Opis wyglądu

Pierwotny, XIV-wieczny zamek zbudowany został na sztucznie usypanej platformie i otoczony ziemnym wałem, biegnącym po jej krawędziach. Posiadał plan nieregularny z jednotraktowymi, drewnianymi budynkami mieszkalnymi, usytuowanymi przy wschodniej kurtynie. Pierwsze murowane elementy zamku przypuszczalnie pochodzą z okresu 1420-1450. W południowej części dziedzińca wzniesiono wówczas okrągłą wieżę o średnicy ok. 9 metrów i przystąpiono do budowy muru obwodowego w miejsce istniejącego dotychczas ziemnego wału. Wjazd na teren dziedzińca prowadził południową partią obwodu i wzmocniony został osłaniającym go budynkiem bramnym. W kolejnych latach dokonano dalszych przekształceń zespołu obronnego, m.in. przebito nową bramę od strony północnej i ubezpieczono ją, wznosząc na przełomie XV i XVI wieku kamienno-ceglaną wieżę.

Prawdopodobnie w latach 30-tych XVI wieku rozebrano gotycką wieżę, a pozyskany w ten sposób materiał użyty został do wzniesienia wschodniego, zachodniego i reprezentacyjnego południowego skrzydła zamku. Budowla uzyskała wówczas charakter renesansowej rezydencji z otoczonym krużgankami dziedzińcem. Przekształcono również północną wieżę bramną, podwyższając ją o ośmioboczną nadbudowę i przebijając nowe otwory wejściowe: furtę dla pieszych o szerokości 80 centymetrów i szeroką bramę dla jazdy konnej i dla wozów. Siedziba nie posiadała wtedy jeszcze odpowiednich dla swej epoki urządzeń militarnych i dopiero w 1575 roku biskup Franciszek Krasiński podjął prace zmierzające do wzmocnienia obronności zamku. Ostateczną formę nadała rezydencji odbudowa przeprowadzona po zniszczeniach dokonanych przez Szwedów (m.in. w latach 1720-32 wieżę bramną przykryto cebulastym barokowym hełmem).

Obecnie

Z historycznych elementów zachowały się w pełni – wsparte trójskokowymi przyporami – zewnętrzne mury skrzydeł mieszkalnych (z wyjątkiem ściany południowej), dwa pełne fragmenty ścian skrzydeł mieszkalnych od strony dziedzińca, baszta nad bramą główną, barbakan, fragmenty oryginalnej kamieniarki (kolumny, futryny okien) oraz XVI-wiecznych murów obronnych. Jedynym do tej pory zrekonstruowanym (w latach 70.) większym elementem zamku jest fragment przyziemia skrzydła wschodniego (od strony dziedzińca). Ruina usytuowana jest we wschodniej części miasta i wraz z przylegającymi do niej terenami zielonymi stanowi ciekawy obszar rekreacji pieszej.

(Źródło – opracowano na podstawie www.zamkipolskie.com oraz Wikipedii)