Gmina Przyrów to gmina wiejska w województwie śląskim, w powiecie częstochowskim. W latach 1975-1998 gmina położona była w województwie częstochowskim. Gmina Przyrów zajmuje powierzchnię 80,44 km2 (w tym użytki rolne: 61% i użytki leśne: 27%) w odległości około 35 km na wschód od Częstochowy, na skrzyżowaniu dróg krajowych Częstochowa - Kielce oraz Radomsko - Siewierz. Gmina usytuowana jest na styku Wyżyny Krakowsko - Częstochowskiej z Niecką Nidziańską. Granica między tymi jednostkami przebiega w osi połodniowy - wschód - północny - zachód.

Według danych z 30 czerwca 2004, gminę zamieszkiwało 4161 osób. Gmina Przyrów posiada rolniczy charakter gospodarki oparty o hodowli bydła mlecznego, co wynika z dolinnego, łąkowego charakteru północnej części gminy.Nie ma tu rozwiniętego potencjału przetwórstwa rolnego, co jest bolączką na dziś tutejszej gospodarki. Szreg drobnych warsztatów rzemieślniczych, głównie ślusarskich, nie ma większego znaczenia gospodarczego. Niegdyś na terenie gminy było zlokalizowanych 6 młynów zbożowych, które z jednym wyjątkiem wykorzystywały siłę rzeki Wiercicy. Surowce naturalne reprezentowane są w postaci nieeksploatowanych zasobów piasków budowlanych i fornierskich.Głównym bogactwem naturalnym gminy są wody powierzchniowe i głębinowe. Rzeka Wiercica stanowi podstawę istniejących i nowobudowanych stawów rybackich w miejscowościach Zalesice, Sygontka, Knieja i Smyków, na których prowadzi się intensywną gospodarkę rybną. Wody głębinowe to dwa potężne zbiorniki podziemnych wód kredowych oraz jurajskich.
Szczególne wody jurajskie są cennym bogactwem z racji swej doskonałej jakości i czystości. Wody te miały być wykorzystane dla potrzeb miasta Częstochowy jednak plany te zostały zarzucone. Wody jurajskie mogą być wykorzystane do celów pitnych, a póki co, poprzez liczne źródła, zasilają rzekę Wiercicę, w której wędkarze mogą łowić pstrągi.W trosce o losy środowiska naturlanego i zasbów wód głębinowych gmina wybudowała oczyszczalnię ścieków w Przyrowie oraz gminne składowisko odpadów komunalnych.

Pod względem budowy geologicznej na obszarze gminy Wyżyna Krakowsko - Częstochowska, będąca płytą wapieni górno jurajskich, łagodnie pochyla się ku północnemu - wschodowi i zapada się pod utwory kredowe Niecki Nidziańskiej. Taki układ geologiczny warunkuje z jednej strony występowanie podziemnych źródeł wód jurajskich, z drugiej strony zaś wysoki stopień zabagnienia powierzchni terenów niżej położonych.
Współcześnie pradolinę tę częściowo wykorzystują:koryto rzeki Wiercicy oraz strumień Kanał Lodowy, które są dopływami rzeki Warty. Rzeka Wiercica w swoim biegu od zbiornika w Zalesicach ma uregulowane koryto z licznymi progami i charakteyzuje się szybkim nurtem. Wczęści zachodniej gminy rozpościera się duży kompleks leśny stanowiący Park Krajobrazowy "Stawki", który jest częścią Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych. W obrębie Parku wydzielony został chroniony rezerwat "Wielki Las". W południowej części gminy, w obrębie wsi Julianka, Sygontka i Zalesice u podstawy wychodni skał utworów jurajskich występuje szereg źródeł krystalicznej wody jurajskiej zasilających rzekę Wiercicę, noszących nazwę "Niebieskie Źródła" z racji charakterystycznego zabarwienia obserwowanego przy słonecznej pogodzie.
Na terenie gminy nie ma skał ostańcowych tak charakterystycznych dla środkowego terenu rzeki Wiercicy(gm.Janów), ale można obserwować budowę geologiczną gminy w dwóch wapiennikach występujących w obrębie wsi Sygontka. We wsi Sygontka opodal cmentarza na Łysej Górze jest taras widokowy, z którego obserwować można w kierunku południowym tereny leśno - polne wsi Sieraków oraz lesiste wzgórza Jurajskiego Parku Krajobrazowego, a kierunku zachodnim przy dobrej pogodzie, widocznesą ruiny zamku w Olsztynie.

Rys historyczny

Osadnictwo w tym regionie zaczęło rozwijać się od XIII w. Pierwszy znany zapis historyczny dotyczy wsi Wiercica i pochodzi z 1279 r. W pobliżu obecnego Przyrowa po zachodniej stronie rzeki Wiercicy istniała też w tym czasie wieś Komorowo.Trudności osadnictwa wynikały z bagiennego i lesistego charakteru terenu obecnej gminy. Tereny te były trudno dostępne, dowodem czego jest fakt,że właśnie tutaj wzdłuż obecnego strumienia Kanał Lodowy przebiegała umowna granica dwóch historycznych dzielnic Małopowski i Wielkopolski. Granica między województem krakowskim a województem sierzdzkim na tym terenie biegła od Mstowa na wschód, przecinając koryto rzeki Wiercicy w miejscu oddalonym o 5 km na płn.-zachód od Przyrowa i dalej od tego miejsca skręcając na południowy- wschód ciągnęła się wzdłuż strumienia Kanał Lodowy pozostawiając wieś Podlesie w ziemi krakowskiej dochodziła do rzeki Pilicy między Koniecpolem i Lelowem, a od Pilicy rozgraniczała już województwa krakowskie z sandomierskim.

W takich uwarunkowaniach, na terenie słabo jeszcze zagospodarowanym, wśród lasów i bagien północnego krańca ziemi krakowskiej król Kazimierz Wielki podczas pobytu w Olsztynie, 15 III 1369 r. wydał Jakubowi Rednickiemu z Nagłowic, pozwolenie założenia miasta Przirow, lokując tym samym miasto Przyrów na ważnym szlaku komunikacyjnym łączącym Małopolskę z Wielkopolską, biegnącym z Krakowa przez Lelów, a dalej Radomsko ,Sieradz do Kalisza i Poznania lub Torunia i Prus.
Jakub otrzymał prawo dziedzicznego wójtostwa z trzema łanami ziemi, dwoma ogrodami, sadzawką i młynem, do którego obowiązani byli oddawać swe zboże wieśniacy sąsiednich wsi królewskich. Wójt został właścicielem łąk wśród bagien od Kościelca do granic Ulesia, obszaru bagna zw. Głębokie i lasu Kozielnego.

Przyrów otrzymał prawo miejskie średzkie, które kolejno potwierdzali królowie polscy. Zygmunt August w 1564 r. rozszerzył prawa przez dodanie 3 jarmarków, a Stefan Batory w 1576 r. przeniósł je na inne dni zgodnie z życzeniem mieszczan.

W XV w. wieś Komorowo, w której znajdował się drewniany kościół parafialny p.w. św. Doroty została włączona do miasta. W 1606 r. zaczęto budować kościół murowany p.w. św. Anny, a w 1634 r. klasztor - fundacji Piotra Tylickiego . Położenie klasztoru przy drodze do Częstochowy stanowiło punkt wypoczynku nie tylko dla podróżnych. Dzięki temu w Przyrowie powstały karczmy, kramy i odbywały się chętnie uczęszczane targi. Upadek znaczenia Przyrowa i ograniczenie rozwoju spowodowane było zmianą trasy głównej drogi z Krakowa do Wielkopolski, oraz ogromnymi zniszczenia dokonanymi przez Szwedów w 1656 r. Większość zabudowy została spalona, pozostało tylko 55 domów i kościół św. Doroty.

Wojny XVII i XVIII w. podkopały byt społeczno-ekonomiczny miasta. Mieszczanie w obronie swych interesów toczyli spory graniczne, z dziedzicami dóbr okolicznych o nieprawnie zagarnięte grunta, wnosili skargi na konkurencyjną działalność bernardynów ze św. Anny (1665, 1789). Stała walka w obronie interesów, znaczne obciążenie na rzecz zamku w Olsztynie, powodowały, iż miasto nie mogło się podnieść ekonomicznego upadku. Następnie przyszły lata likwidacji państwa polskiego, okupacja pruska i obciążenia podatkowe, wojny w czasach napoleońskich, które to wydarzenia nie sprzyjały rozwojowi miasta. W połowie XIX w. budowa linii kolejowej warszawsko-wiedeńskiej przez pobliską Częstochowę zamknęła proces degradacji Przyrowa. Ostatecznie po Powstaniu Styczniowym dekretem cara Aleksandra z dn.13 lipca 1869 roku Przyrów został pozbawiony praw miejskich, formalnie za udział w powstaniu. W 1870 r. Przyrów spadł do rzędu osad, tracąc prawa miejskie. Próby uprzemysłowienia osady skończyły się niepowodzeniem. Rozwijający się przemysł Częstochowy i Radomska ściągnął u schyłku XIX w. znaczną liczbę ludności Przyrowa. W roku 1900 w Przyrowie było 229 domów i 3.629 mieszkańców.

Po II wojnie światowej nie zmienił się charakter Przyrowa. W roku 1970 Przyrów liczył 406 budynków mieszkalnych i 1.621 mieszkańców, z których 48 proc. utrzymywało się z pracy w rolnictwie.
Parafia w Przyrowie wyłączona została z parafii lelowskiej. Po powstaniu miasta ośrodkiem parafii stał się kościół p.w. św. Doroty (rozebrany w 1911). Nowy kościół wybudowany został w 1908-1921 staraniem ks. Edwarda Bendkowskiego i konsekrowany 29 X 1911 r. przez bpa St. Zdzitowieckiego. W odległości 1 km na płd.-zach. od centrum Przyrowa znajduje się jednonawowy kościół św. Mikołaja z figurą św. Mikołaja (z XV w.). We wsi postawiono pomnik ku czci 43 mieszkańców zamordowanych w czasie okupacji niemieckiej. Rada Państwa nadała gminie Przyrów Krzyż Partyzancki.

Zabytki

Kościół p.w. św.Mikołaja w Przyrowie jest najstarszym obiektem zabytkowym na terenie gminy. Pochodzi w początku XVI w. i wybudowany został w miejscu starego drewnianego kościoła parafialnego istniejącego jeszcze w XIII w. we wsi Komorowo. Z chwilą powstania miasta w II połowie XIV w. przeniesiono siedzibę parafii do drugiego kościoła p.w.św.Doroty. Kościół drewniany dotrwał do przełomu XV i XVI i wtedy go rozebrano oraz wzniesiono kościół murowany z kamienia łamanego. Ołtarz ma charakter barokowy,kolumnowy. Dach kryty jest gontem. W kościele są rzeźby i obrazy z okresu baroku. Kościół p.w. św.Anny, który znajduje się w Aleksandrówce powstał w 1606 r. Wzorowany na bazylice św.Antoniego w Padwie, zbudowany został w stylu barokowym, na planie krzyża, którego ramionami są :Kaplica św.Anny i Kaplica św.Franciszka. Wieża ozdobiona jest, pochodzącymi z końca XVII w. figurami świętych franciszkańskich. Z połowy XVII w. pochdzą krużganki wokół dziedzińca przed kościołem. Bogato zdobione wnętrze pochodzi z XVIII w.Ołtarz jest rokokowy z bogatą dekoracją i rzeźbami świętych. Wystrój zakrystii pochodzi z XVIIw. Na dziedzińcu znajduje się kamienna figura Matki Bożej z 1818 roku.

Klasztor Sióstr Dominikanek Klauzurowych w Aleksandrówce, pierwotnie był sidzibą ojców Bernardynów. Ufundował go starosta olsztyński Joachim Ocieski. Erekcje klasztoru dnia 26 maja 1609 r. zatwierdził król Zygmunt III. Był to klasztor prowizoryczny, obecny murowany powstał później.Bernardyni przebywali w nim przez 225 lat, aż do roku 1864, kiedy zarządzeniem władz carskich klasztor uległ kasacie. Przez pięć lat klasztor zajmowało go wojsko. 30 sierpnia 1869 roku do klasztoru przybyły Dominikani ze skasowanego klasztoru w Piotrkowie. Wówczas to w kościele umieszczono wizerunki świętych Dominikańskich. Na dziedzińcu wybudowano dzwonnicę. Siostry Dominikani Klauzurowe to gałąź wielkiego Zakonu Dominikańskiego.W Polsce istnieją obecnie dwa Klasztoru Sióstr Dominikanek Klauzurowych w Aleksandrówce i Krakowie.

Walory turystyczne i rekreacyjne.

Niewątpliwą atrakcją turystyczną, szczególnie dla osób zakoczanych w przyrodzie jest zespół leśny Parku Krajobrazowego, gdzie oprócz możliwości spotkania wielu interesujących i rzadkich gatunków roślin, oraz zwierząt można odpocząć wśród nieskażonej przyrody. Drugim atrakcyjnym dla turysty terenem Gminy Przyrów jest obszar żródliskowy zlokalizowany w okolicy wapienników w Sygontce oraz zalewu w Zalesicach.Bogatwo licznych żródeł,bujnej roślinności oraz rozlewiska rzeki sprawiają, że można tu wspaniale odpocząć. Każdy odwiedzający teren gminy powinien również wstąpić do zespołu kościelno - klasztornego Sióstr Dominikanek w Aleksandrówce, gdzie oprócz doznań duchowych można podziwiać piękno zabytkowej architektury.
(Źródło -ze stony o gminie www.przyrow.pl)