Zamek w Będzinie leży nad Czarną Przemszą we wschodniej części województwa śląskiego, na Górze Zamkowej. Samo miasto Będzin jest historyczną stolicą regionu, zwanego też Zagłębiem Dąbrowskim. Należy do najstarszych miast Małopolski i obecnego województwa śląskiego. Jest siedzibą Starostwa Powiatowego.

Rys historyczny

Historia fortyfikacji na wzgórzu zamkowym w Będzinie sięga IX wieku. Już wtedy na Górze Zamkowej wzniesiono gród, prawdopodobnie należący do plemienia Wiślan lub jego zachodniego odłamu. Gród był kilkakrotnie rozbudowywany: m.in. w miejsce pierwotnej palisady wzniesiono istniejący do dziś zewnętrzny wał podgrodzia a wewnętrzny wał podgrodzia zniwelowano celem założenia cmentarza wczesnochrześcijańskiego (XII wiek). Osadnictwo podgrodowe rozwijało się na południowym stoku wzgórza (obecne podejście pod zamek i teren parafii św. Trójcy). Wbrew rozpowszechnionym opiniom Tatarzy nie zdobyli grodu – ślady spalenizny odkryte w wale grodu w świetle najnowszych badań archeologicznych (m.in. metodą dendrochronologii) pochodzą z lat wcześniejszych. W drugiej połowie XIII wieku, prawdopodobnie za panowania Bolesława Wstydliwego, w obrębie grodu wzniesiono kamienny stołp – wieżę, istniejącą do dziś. Do niej Kazimierz Wielki w latach 40. XIV stulecia dobudował zamek, który składał się początkowo z zamku górnego (ta część – po przebudowach – istnieje do dziś) otoczonego dwoma pierścieniami murów, oraz dolnego, z bramą wjazdową od strony północnej (do dziś zachowane dolne partie murów). W roku 1349 wymieniony jest pierwszy burgrabia będziński (Vernco) co wskazuje jednoznacznie, że w tym czasie zamek musiał już stać. Także przywilej lokacyjny (1358) zawiera słowa, że miasto lokowane jest "pod zamkiem naszym". Budowa zamku związana była ściśle z utratą śląska i jego przejściem pod panowanie czeskie (1348) – granica między Koroną Polską a Czeską przebiegała wówczas po linii Czarnej Przemszy, a więc u samego podnóża zamku. Strategiczne położenie zamku było przyczyną wielokrotnych najazdów, zniszczeń i odbudów. Pierwotnie składał się on z okrągłej wieży - stołpu, graniastej wieży i budynku mieszkalnego. Dookoła biegła fosa i podwójna linia murów. Dodatkową ochronę stanowiło trzecie pasmo murów będących częścią miejskich fortyfikacji.

Na początku XV stulecia dowódcą zamku był Piotr z Siedlec. Po nim w latach 1415-1433 funkcję tę sprawował Mikołaj Siestrzeniec Kornicz, który zasłynął głównie z bandyckich rozbojów i najazdów na dobra swych lokalnych rywali. W latach 1531-35 zamek dzierżawił Maciej Myszkowski. Pół wieku później (1587) przez śląsk przemieszczał się arcyksiążę austriacki Maksymilian, który wykorzystując bezkrólewie po Stefanie Batorym ciągnął z wojskiem do Krakowa, by tam zasiąść na polskim tronie. W dowodzonej przez Wojciecha Myszkowskiego twierdzy skryli się wówczas co zamożniejsi mieszczanie wraz ze swymi kosztownościami. Cztery miesiące po tym wydarzeniu, w styczniu 1588 roku w zamku uwięziony został przez Jana Zamoyskiego arcyksiążę austriacki Maksymilian. Zrzekł się on wtedy prawa do polskiego tronu.

W 1616 roku wielki pożar zniszczył część miasta wraz zamkiem. Niedługo potem starosta Andrzej Dębiński przystąpił do jego odbudowy zachowując gotycki styl. W 1655 roku w czasie "potopu" Szwedzi poważnie zniszczyli zamek. W 1683 r. w Będzinie zatrzymał się Jan III Sobieski zmierzający z odsieczą do Wiednia. Król przyjął tu wysłannika cesarza austriackiego, generała Caraffę. Ostatnimi polskimi władcami, którzy zatrzymali się w Będzinie byli: August II Mocny w dniu 15 września 1696 oraz Stanisław August w II połowie XVIII wieku. Po roku 1775, po zniesieniu starostw, majątek będziński na podstawie licytacji wziął w dzierżawę Stanisław Mieroszewski herbu ślepowron. Powierzone jego pieczy dobra eksploatował, nie dbając przy tym ani o miasto, ani o zamek. Opuszczona budowla z czasem coraz bardziej niszczała i kiedy w 1825 roku walący się niespodziewanie fragment muru przygniótł ze skutkiem śmiertelnym przypadkowego przechodnia, komisarz obwodowy olkuski niejaki Lazański nakazał rozebrać ruiny do fundamentów. W 1840 r. w zamku urządzono kaplicę ewangelicką, w której odprawiono pierwsze nabożeństwo ewangelickie na terenie Zagłębia Dąbrowskiego. Działała tu do ok. 1843 roku.

Opis wyglądu - obecnie

Obecny wygląd zamek zawdzięcza pracom rekonstrukcyjnym z 1834 r. przeprowadzonym według projektu F.M. Lanciego oraz odbudowie w latach 1952-56. Pierwotnie wieża okrągła była znacznie wyższa niż obecnie i prawdopodobnie miała zwieńczenie ceglane. Budynek mieszkalny nie miał wyodrębnionej wieży kwadratowej – w obu swych częściach miał tę samą liczbę kondygnacji (kasztel).
Do dzisiaj zamek składa się zamku górnego i rozległego przedzamcza z pozostałościami murów obwodowych i nieistniejącą już dziś bramą wjazdową (jej szczątki odkryli archeolodzy w latach 1954-58) poprzedzoną mostem zwodzonym. Na zamku górnym znajduje się budynek mieszkalny czyli przebudowana wieża mieszkalno - obronna oraz ponad 20-metrowa (pierwotnie 30 m) baszta-stołp. Na jej szczycie znajduje się punkt widokowy z lunetą - rozciąga się z niej widok na całą okolicę. Dawniej spełniała ona różne funkcje - była latarnią oświetlającą drogę flisakom, więzieniem dla skazańców, a podczas wojny ostatnim punktem obrony. Zamek otacza fosa oraz wysoki podwójny mur obwodowy. Pomiędzy murami prowadzi specjalna ścieżka z ławkami, są tam też reflektory, które ładnie oświetlają zamek nocą. Od południowego wschodu do murów zamkowych przez fosę biegnie coś co wygląda jak jedna ściana mostu z arkadami, ale w rzeczywistości jest to ozdoba wybudowana w XIX wieku na dawnym miejskim murze obronnym.

We wnętrzu zamku od 1956 r. znajduje się Muzeum Zagłębia z bardzo bogatą kolekcją dawnej broni. Jest też ekspozycja związana z historią Będzina i innych zamków na szlaku Orlich Gniazd. Muzeum zarządza także nieodległą rezydencję Mieroszewskich, którą można zwiedzać razem z zamkiem. Na dziedzińcu zamkowym znajduje się stylowa karczma rycerska. Obok zamku znajduje się grodzisko.

(Źródło – opracowane na podstawie Wikipedii, www.zamkipolskie.com oraz zamki.res.pl)